EIND ESSAY

Architectuur van de Renaissance
Villa Cornaro & Sant Andrea Kerk

"Een kritisch essay over de architectuur met haar toegepaste principes, met als
analyseobjecten Villa Cornaro van A. Palladio en de kerk Sant Andrea van L.B. Alberti."


Inleiding
Rond 1450 ontstond er een nieuw tijdperk, later de Renaissance genoemd. Deze periode is bijzonder belangrijk geweest voor de tijd waarin wij leven. Het is eigenlijk de overgangsperiode geweest van de Middeleeuwen naar de Nieuwe Tijd. Het is moeilijk om precies aan te wijzen, waarmee de Renaissance begonnen is. Wel konden duidelijk de veranderingen waargenomen worden. Het was een bloeiperiode voor de kunsten en letteren. Men meende dat het ontstaan van de Renaissance een vorm van wedergeboorte was, na een tijd van verval. Met de Renaissance werd veel verwezen naar de klassieke oudheid. Men meende dat de cultuur van de antieken tot een nieuw leven kwam.
Verwijzingen naar de oudheid, brengt met zich mee dat ook in de bouwkunst werd verwezen naar de oudheid. Dit kunnen we in veel gebouwen opmerken. Ter analyse wordt Villa Cornaro uitgelicht, waarvan Andrea Palladio de architect is.
Er kan worden afgevraagd of de Renaissance gebouwen werkelijk zijn wat ze lijken. Daarmee wordt bedoeld of er daadwerkelijk tektoniek aanwezig is in de gebouwen. De tektoniek bepaald de beleving van een gebouw, aan de hand van materiaal, structuur, constructie en ruimtelijkheid. Hiermee staat in dit essay de volgende vraag centraal: Is de symbolische architectuur van de renaissance werkelijk tektonisch?
Deze hoofdvraag is opgedeeld in verschillende deelvragen. Allereerst wordt afgevraagd wat de architectuur uit de Renaissance precies inhoud, en wat het ten doel had. Daarna volgt een analyse van de symbolische architectuur van Villa Cornaro en de kerk Sant Andrea. Daarachter komt een kritische analyse, toegespitst op het verhoudingsysteem en de belijningen. Aansluitend wordt een analyse van de aanwezige tektoniek in de gebouwen weergegeven. Uit de analyses wordt een stelling geconcludeerd, die vervolgens wordt bekritiseerd aan de hand van de analyses. De conclusie zal een antwoord geven op de hoofdvraag, die centraal staat in dit essay.

Architectuur in de Renaissance

Geschiedenis
De Renaissance is mede ontstaan door het humanisme. Vertaald is dat een studie naar de levensbeschouwing. Men wilde bewust worden van het feit waarom men dingen deed. Dit zorgde voor veel nieuwe ontwikkelingen. Het ging niet langer om kerk en geloof, maar om het verstand en de objectieve waarneming. Rationalisme, democratie, mensenrechten, de moderne wetenschap, winst en kunst zijn enkele resultaten van de Renaissance. In die tijd werd bouwen ook een kunst. In de tijd van verval, ofwel de Middeleeuwen, stond het bouwen niet centraal als een bepaalde kunst. Schilderkunst en beeldhouwkunst was in die tijd niet geheel onbekend. De Renaissance paste echter die kunst toe op het realistische leven, en bracht dat bijna tot het middelpunt van het leven. Kunst en schoonheid kon gecreëerd worden als er een vast aantal regels gevolgd werd. Er zou een bepaald systeem moeten bestaan, wat de kunst op zijn best zou kunnen brengen. Ook de bouwkunst had hier volop mee te maken. Met deze gedachte werd direct de link gelegd naar de oude Griekse cultuur. Hier had men allang verhoudingsystemen toegepast op de kunst.
Men vestigde de aandacht steeds meer en meer naar die oude Griekse cultuur. Men ging antieke geschriften onderzoeken, oude ruïnes opgraven en opmeten, reconstrueren van ruïnes enzovoorts. Allemaal gericht op de verworvenheden uit de Griekse Oudheid.
Die belangstelling voor de Oude Architectuur zorgde voor een algemene vormentaal. De oude, opgegraven gebouwen zorgde voor een nieuwe 'grammatica' met regels voor de Nieuwe Architectuur. De Romeinse Architect Vitruvius had verreweg de meeste invloed op de Renaissance cultuur. Hij werd destijds vereerd als een unieke bron van overlevering, al bleek later dat de overlevering nog wel eens voor verwarring heeft gezorgd. Vitruvius had al de mening dat de schoonheid van een gebouw terug te vinden is in de mate van functionaliteit.

Klassieke Architectuur
De Klassieke Architectuur is vooral kenmerkend door de zuilen en bogen. De zuilen die veel werden gebruikt hebben een eigen orde gekregen. Zo worden de volgende ordes erkend: Dorische orde; Ionische orde; Korintische orde. De verschillen tussen deze ordes zijn vooral terug te vinden in het kapiteel, en het voetstuk. De voorgevel van een gebouw werd vaak benadrukt door een reeks van zulke zuilen.
Voor de benadrukking van een ingang gebruikte men een zogenaamd fronton. Dit bestond veelal uit een driehoekig flauw hellend dakje. Ook kwam een timpaan wel eens voor. Dit is een boogvormige benadrukking.
Ook sierlijsten vormen een belangrijk voorbeeld van de kenmerken van de klassieke bouwkunst. Deze kenmerken werden tijdens de Renaissance ook geconstateerd, en werden toegepast op de nieuwe bouwkunst.

Analyse symbolische architectuur Villa Cornaro & Sant Andrea

Een uitgebreid onderzoek naar renaissance gebouwen, resulteren ongetwijfeld in een plan van verhoudingen en allerlei verborgen verwijzingen. Het bestaat ook dat deze twee componenten een sterke relatie hebben tot elkaar. Dat is bijvoorbeeld het geval in Villa Cornaro.
De symboliek die de villa uitstraalt wordt weergegeven in het ideale proportiesysteem. Het is al bekend dat de renaissancearchitectuur zelf al een verwijzing is naar de Klassiek Oudheid, maar als men dat vergeet en dichter gaat kijken op de essentiële betekenis van het gebouw, gaat het puur om de beleving.
Andrea Palladio heeft zijn opdrachtgever een uiterst comfortabele villa willen geven. Om dat te behalen, had je in de renaissance daar regels voor, die zich betrekken op de wiskunde.
Vergeet dus de sierlijke elementen, of mate van daglichttoetreding, of rijke kleuren of massieve wanden. Nee, het ging puur om afmetingen.
De cijfers die bekend staan als de “perfecte verhouding”, zijn 6:10 (ook wel, 3:5). De doorsnee renaissancearchitect is ervan overtuigd dat als een ruimte die verhouding bevat, dit voor optimaal comfort zorgt. Palladio heeft deze verhouding meerdere keren doen voorkomen in de villa. Één ruimte, de centrale ruimte van het bouwwerk, bevat de verhouding zelf twee keer. Het neemt de vorm aan van Palladio’s favoriete vorm, het vierkant.
Wat Palladio ook graag bereiken wilde met de villa, is zorgen voor eenheid. Als eigenaar moest je het gevoel krijgen dat alles in de villa verbonden was, zonder ook maar de plattegrond te hebben gezien.
Er heerst een relatie van het geheel tot alle kamers.
De zichtlijnen die door de villa lopen, erkennen deze betekenis. Elke kamer kan betreden worden door maar liefst twee deuren, de samenhang is dus sterk aanwezig.
De symmetrie die de villa heeft, moet ‘eerlijkheid’ uitdrukken. Het hoeft helemaal geen woonhuis te zijn met verrassingen en onregelmatigheden. Het is een statig gebouw in een open landschap, dat een bedoeling krijgt door de indrukkwekkende colonnades en puntige standbeelden. Het huis heeft een karakter.
De hoge ramen verbind de toeschouwer met de cultuur die je daar aantreft; weg van de grote drukke stad. Een gastvrije wereld, dát moest het nieuwe huisvestingsconcept worden. Dit anticipeerde Palladio geweldig, want in de eeuwen erop werd dit het nieuwe woonconcept.
De enige gevonden onregelmatigheid in de villa, was de positie van de colonnade aan de voor-en achterzijde. De voorzijde is namelijk naar buiten getrokken. ‘Kijk mij nou’, wil het haast zeggen.
Terwijl aan de achterzijde van het huis, deze teruggetrokken is in de villa. Misschien was Palladio de multi-dimensionale symmetrie zat. Misschien wilde Palladio spanning aan het gebouw toevoegen. Maar niet teveel natuurlijk.

Als je kijkt naar de kerk Sant Andrea, vind je een heel ander concept. Sommige mensen vinden rust en vrede als ze in zo een kerk staan. Maar de werkelijke bedoeling is om de mens nederig te doen voelen. Het zou verklaren waarom men moeite had met het accepteren van de moderne kerken van vandaag, waarvan een enkeling één of twee bouwlagen hoog is.
De verscheidenheid aan versieringen gaat ook niet onopgemerkt. Standbeelden, bouwornamenten en fresco’s staan overal in de kerk.
De symmetrieassen en verhoudingen zijn sterk aanwezig hier. Maar wat wel moeilijk te vinden is, is de sterke verwijzing naar de Klassieke Oudheid. Nergens zie je namelijk colonnades of frontons. Het gebouw kent puur ronde bogen en massieve wanden. Alleen een grondige analyse van de plattegrond toont de relatie met de Oude Romeinen en Grieken.
De koepel wordt ondersteund door gewelven die licht (bewust) binnen doen treden, en wel recht op het altaar. Bij binnenkomst trekt deze al de aandacht.
Er is ongetwijfeld reden geweest om te kiezen voor ronde vormen, in plaats van – laten we zeggen- driehoekige vormen. Het is niet puntig, maar bol. De betekenis is duidelijk: oneindigheid. De kerk heeft een onophoudelijke erfenis. Architect Leon Battista Alberti heeft daarom opzettelijke de gevel gevuld met cirkels, die de afmetingen bepaalden. Dit patroon wordt zelfs doorgetrokken tot over de hele plattegrond van de kerk. De cirkel heerst.
Het gaat er haast niet om of iets mooi is of niet. De ware essentie heeft de grootste betekenis. De rijkheid aan numerologie, perfectie en symboliek zorgen voor de kracht en waardering.
De verhouding tot de mens zie je het meest terug, of het nou om comfort, openheid of nederigheid gaat.

Analyse verhoudingen en belijningen Villa Cornaro & Sant Andrea

In villa Cornaro gebruikt architect Andrea Palladio veel de verhouding 3 staat tot 5. Volgens hem blijkt dit de meeste ideale verhouding te zijn voor een ruimte. Deze verhouding zien we in vrijwel elk deel van de plattegrond van de villa terug komen. We kunnen stellen dat verhoudingsystemen ver doorgevoerd werden. Daarbij moet wel vermeld worden dat de verhouding meestal ongeveer klopt. Vaak wordt de dikte van een scheidingsmuur gemiddeld, of zelfs helemaal meegenomen. Hierdoor is het achteraf soms gissen naar de correcte verhouding. De verhouding 3 staat tot 5, ligt namelijk zeer dicht bij de verhouding 2 staat tot 3.
Ook de verhouding 1 staat tot 1, ofwel een vierkant, wordt veel gebruikt in de villa. Deze verhoudingen zijn afkomstig van de reeks van Fibbonacci. Hier vinden we de getallen van de verhouding terug.
De centrale ruimte in de villa lijkt een vierkant, maar blijkt een dubbele verhouding van 3 staat tot 5 te zijn. Hierdoor wordt de verhouding 6 staat tot 5. We kunnen dit verklaren met behulp van de symmetrieas. Wanneer alleen de rechter helft van de as wordt beschouwd, wordt er voor de ruimtes alleen de verhouding 3 staat tot 5 gebruikt. Hierdoor is het 'centrale vierkant' een dubbele verhouding 3 staat tot 5 geworden.
Zichtlijnen en andere belijningen zijn bijzonder kenmerkend voor de villa. De benadrukte lijnen trekt bepaalde ruimtes of elementen bij elkaar, of breekt ze juist los. De horizontale belijning in de gevel zorgt voor een eenheid van de massa's. Voor de tweede laag geldt dit niet. Hier wordt bij de twee aanbouwen een onderbreking gebruikt, waardoor die twee massa's minder belangrijk worden. In de plattegrond van de villa zien we dit terug komen. Alle deuren naar elke ruimte liggen achter elkaar, waardoor er een zichtlijn ontstaat die alle ruimtes bij elkaar trekt.
Het ontbreekt op sommige punten aan het consequent doorvoeren van bepaalde verhoudingen of zichtlijnen. Dit heeft te maken met de praktijk en uitvoerbaarheid. Toch blijkt daaruit dat het gebruik van die verhoudingen niet ideaal kan zijn voor een gebouw.
In de Sant Andrea Kerk zijn de verhoudingen ook overduidelijk aanwezig in plattegronden en gevels. In dit geval is veelal het ideaal, nooit eindigende spiraal gebruikt. Hierdoor ontstaat een onderverdeling van ruimtes die steeds kleiner worden. Wiskundig zou de spiraal nooit eindigen, maar ook dit is natuurlijk niet te behalen. Dat geeft weer aan, dat het verhouding systeem niet ideaal kan zijn.  

Analyse tektoniek van Villa Cornaro & Sant Andrea

Symboliek, numerologie, functionele betekenis en de verhouding tot de mens zijn de dominante karakteristieken die een gebouw uit de renaissance heeft. Deze massieve kunstwerken, vol aanzien en waardigheid, zouden niet kunnen zijn gerealiseerd zonder het inzicht in techniek.
Architecten destijds waren beperkt tot het materiaal steen en hout. De muren werden van hardsteen opgebouwd die de vloeren en het dak dienden te dragen. Aansluitend, werden ze ook gebruikt als scheidende wanden in een gebouw. Als het casco af was, kon men beginnen met de constructie te ‘verbergen’. Dit door middel van fresco’s over de plafonds en wanden heen.

In Villa Cornaro staan 4 massieve zuilen in de centrale kamer. Ze zijn verdiepingshoog (hier zo een 5 meter) wat alleen maar bijdraagt aan het dramatische effect. Omdat de centrale ruimte een ontvangsthal is voor gasten, zijn de zuilen geplaatst om de gasten te imponeren. Zowel binnen, als buiten de villa keert deze dominantie terug.
De muren zijn opgetrokken tot het dak, en de balklagen zijn hier op gelegd. De constructie volgt haast de vorm van het gebouw. Zodra de indeling bedacht is, staat de constructie ook zo goed als vast.
Desondanks, gebruikt Palladio de tektoniek als statusaanduiding, oftewel een verbinding tussen constructie en esthetiek. Anders zou de colonnade -in het exterieur- geen betekenis hebben en bovendien volkomen onlogisch lijken. Het is het dragende element van het dominante karakter van de villa.
De vloeren zijn bekleed met terrazzo en het dakschil bestaat uit terracotta dakpannen (zoals de Oude Grieken het gebruikten). De buitenkant is wit beschilderd, maar laat toch de naden van het metselwerk zien. De kroonlijsten eromheen binden het gebouw tot één geheel.
Aan de binnenkant ziet het er glad en wit uit, dankzij het gebruik van intonaco (de dunne laag pleisterwerk waar de Fresco muurschilderingen op worden gemaakt).
De constructie wordt verborgen.

Net zoals bij Palladio, gaat het bij Alberti ook om de vorm. Het individu kan waardering voor de constructie zelf opzoeken, maar dat was bij deze kerk niet het uitgangspunt. De koepel kent zijn eigen techniek bijvoorbeeld. Aan het voeteinde is het materiaal een stuk dikker dan bovenaan de koepel, ten behoefte van de gewichtsafdracht. De koepel wordt ondersteund door een ‘fundering’ in de vorm van een tamboer. Deze wordt gedragen door de pedentieven, die op 4 punten de hardstenen muren raakt.
Onder de koepel zijn ook raamopeningen gemaakt, waarbij de muurdammen daartussen het gewicht van de koepel dragen. Ongetwijfeld zijn er ijzeren trekringen toegepast, om de spatkrachten op te nemen.

Het hele dak bestaat uit gewelven, die op de massieve muren steunen. Tussen de gewelven is er een dakconstructie gelegd, bestaande uit terracotta dakpannen. Van binnen is het met fresco’s en dergelijke versieringen bekleed. De wanden kennen dezelfde opbouw, alleen is er aan de buitenkant een afwerking van kalksteen (travertijn). Deze zijn daarna weer afgewerkt met een pleisterlaag.
Deze kerk krijgt het aanzien dankzij de constructieve mogelijkheden. Anders zou een dergelijke vorm moeilijk te maken zijn geweest. De renaissance was een tijd waarin de natuurwetten werden uitgedaagd; het was een zoektocht naar uitersten. Er werden creaties gemaakt met datgene wat men voor handen had. En daaruit werd weer op voort ontwikkeld.
De constructie verbergen was nooit een uitgangspunt geweest. Het ging hen allen om de perfecte ruimte te creëren, waarin de mens centraal stond.

Stelling
De hoofdvraag van dit essay was: Is de symbolische architectuur van de renaissance werkelijk tektonisch? Na deze analyses kan er een antwoord worden gegeven op deze vraag. Uit de analyses blijkt dat er bepaalde principes bijzonder ver werden doorgevoerd in een gebouw. Bijvoorbeeld: verhoudingen, zichtlijnen, materiaalgebruik en vormen. Uit de analyses blijkt ook dat men niet in staat was om deze principes ver door te voeren. Verhoudingen werden wel toegepast, maar door materiaaldikte of andere praktische zaken klopte de verhouding vrijwel nooit exact.
Wat wel steevast bleek te worden gebruikt, waren vormen zoals frontons en zuilen. De zuilen van Palladio bijvoorbeeld, staan er als teken van status. Deze kan beschouwd worden als een tektonisch element, maar toch schuilt daar niet het uitgangspunt. Kijk naar de kerk van Alberti: de constructie is niet belangrijk, de schoonheid en perfectie gelden.
Als er dus tektoniek gebruikt word, is dat ter verwijzing naar de Klassieke Oudheid en om de macht te laten zien waar het gebouw voor staat. Maar dit kan dus op vele andere manieren. Als je de architectuur van de renaissance belicht, kijk je naar de betekenis. De rest is decoratie.
Met deze resultaten van de analyses kan worden geconcludeerd dat de tektonische waarde van de symbolische architectuur van de renaissance enigszins in twijfel kan worden genomen, ofwel:

De symbolische architectuur van de Renaissance is niet tektonisch.

Conclusie

Voor de renaissance gelovigen, is er maar één ding belangrijk: de perfecte verhouding. Hieruit krijg je namelijk:
- een schaal dat zich verhoudt tot de mens
- een heerlijk comfortabele ruimte
- een interessant plan dat opgebouwd is uit vormen en getallen
- ideale schoonheid

De Grieken waren hier ook al van op de hoogte, maar schaamden zich niet om de constructie te laten zien. De renaissance nam dit over, uit respect voor de Klassieke Oudheid.
Renaissancekunstenaars geloofden in één algemeen uitgangspunt. Gebruik alles om de bezoeker te verrassen, te imponeren, laat ze versteld staan. Bekleed het geheel met kunst en teksten, zo geef je de toeschouwer iets om naar te kijken, iets om over na te denken.
Wat dan gebeurde, is dat de constructie meteen ook de vorm van het gebouw is.